In Memoriam Jan Ritsema (1945 - 2021)

Op zondag 10 oktober overleed de Nederlandse theaterregisseur Jan Ritsema (Amsterdam, 1945). Ritsema was echter veel meer dan een regisseur. Hij was tevens een uitgever, boekhandelaar, dramaturg, theaterdocent, toneelspeler en danser, en vooral ook een mentor en coach voor vele kunstenaars.
Anne Teresa De Keersmaeker en Rosas verliezen een collega en vriend, PARTS verliest een leraar en pedagoog pur sang.

Einde jaren zeventig opende Jan Ritsema de boekhandel en uitgeverij International Theatre Bookshop, aan het Leidseplein in Amsterdam, bij de ingang van de Stadsschouwburg. Hij zou meer dan 400 theaterteksten publiceren. Zelf regisseerde hij in de jaren tachtig een serie bijzondere voorstellingen die alle tot de canon behoren van het nieuwe Nederlandse theater van die tijd: U bent mijn moeder en Adio, beide bij het Werkteater, en Het, bij Maatschappij Discordia. In 1984 ontving hij van de gemeente Amsterdam de Albert van Dalsum-prijs voor zijn regie van Adio, maar die weigerde hij. ‘Prijzen zijn er om je te begraven.’
Hij was betrokken bij de oprichting van het Nederlandse gezelschap Mug met de Gouden Tand, en stond aan de zijde van Gerardjan Rijnders bij de formatie van Nederlands grootste gezelschap Toneelgroep Amsterdam.

Vanaf het einde van de jaren tachtig werd vooral Brussel zijn werkplek. Hij zou artist in residence worden bij het Kaaitheater van Hugo De Greef, toen nog een theaterorganisatie zonder eigen schouwburg. Jan Ritsema werd er de regisseur van een serie baanbrekende producties. Steeds waren er een meticuleuze tekstanalsye en intellectuele bravoure, maar eveneens scherpzinnige observaties, toneelspelers die hun grenzen verlegden, en een soort losbandige verbeelding.De solo Wittgenstein Incorporated (1989), opgebouwd rond een aantal lezingen van de filosoof, in een meesterlijke vertolking door Johan Leysen, is een mijlpaal in onze theatergeschiedenis. Later zouden nog vele zogenaamd ‘moeilijk speelbare teksten’ volgen, o.m. Trio in mi-bémol (1991, Eric Rohmer), De Opdracht (1992, Heiner Müller), Kopnaad (1995, Stefan Hertmans) en Maria Salomé (1997, Peter Verhelst). “In al zijn acteurs is Jan Ritsema op zoek naar het snelle, beweeglijke, briljante denken”, schreef Marianne Van Kerkhoven.
In 1994 regisseerde Ritsema het controversiële Philoktetes Variations met de Amerikaanse acteur Ron Vawter, mede-oprichter van The Wooster Group. “Het resultaat was een overrompelend intieme voorstelling, waarin Vawter, gesecondeerd door Viviane Demuynck en Dirk Roofthooft, de hoofdrol vertolkte in drie verschillende teksten over de met een stinkende wond opgezadelde Philoktetes, en daarbij ongegeneerd zijn door kaposi-vlekken aangetaste lichaam toonde” (Marijn van der Jagt, in een mooi portret van Jan, oktober 2018).

In 1995 opende PARTS zijn deuren. Jan Ritsema werd onze verantwoordelijke voor de theateropleiding. Samen met hem tekenden we een beleid uit voor de theaterlessen. Elk jaar leidde hij een workshop van vijf weken voor een groep van ongeveer 10 tot 12 studenten. Dat zou hij een twaalftal jaren blijven doen. In zijn lessen was Jan een begeleidende docent, iemand die studenten hielp hun eigen stem te vinden. Hij wilde vooral niet vanuit een machtspositie spreken, hij wilde samen spreken. Hij bekritiseerde meedogenloos studenten die zich niet voluit engageerden, die zich verstopten. Hij had geen begrip voor excuses, we zijn wie we zijn en van daaruit bouwen we zelfvertrouwen op. Dat is de bron val alle handelen en alle kunsten, ver weg van modellen en dwingende voorbeelden. “In an art education community everyone should be an exception”, zo zei hij.

Vanuit zijn uitstekende relatie met alle studenten werd Jan al snel een zeer gesolliciteerde en gewaardeerde mentor voor studenten die zich vooral wilden concentreren op de ontwikkeling van een eigen kunstpraktijk. Jan was geen gemakkelijke coach. Nooit zou hij niet zeggen wat hij dacht, en die analyse kwam dikwijls hard aan. Hij huiverde van l’art pour l’art en was altijd op zoek naar essentie. Vanuit welke urgentie maakt de student zijn werk? Waarom wil hij/zij überhaupt dansen of toneelspelen? De vragen waren nooit eenvoudig, de antwoorden steeds moeilijk. Maar Jan behield in alle omstandigheden het vertrouwen van de student. Zijn optimisme werkte aanstekelijk, er was altijd een weg naar beter en scherper en persoonlijker, en samen konden ze die vinden.

Wij hebben in de school heel veel samen vergaderd, in vele commissies. Om PARTS verder te ontwikkelen, om studenten te evalueren, om nieuwe studenten te selecteren. Jan Ritsema had de gave om tegelijkertijd streng en genereus te zijn. Hij had een grote liefde voor alle studenten, maar dat belette hem nooit om zonder omwegen een student voor de eigen verantwoordelijkheid te plaatsen. Jan was permanent zelf de denker en doener, heel zeker ook de leraar, als iemand die de eigen inzichten niet-dwingend op tafel kon leggen. Talloos zijn de moeilijke beleidsdiscussies of fragiele studentenevaluaties waarbij Jan het gesprek een andere richting uitstuurt, een nieuw perspectief aanbrengt, het gesprek een volledig andere wending geeft. Hij had een enorme capaciteit om out of the box te denken. Het heeft ons vaak geholpen om ons project scherp te houden en op een hoger plan te tillen.

Wij hebben Jan Ritsema leren kennen als een zeer geëngageerde en steeds door-denkende persoon, ook als een vrolijke, aangename én hyper directe man. No nonsense. Zijn positieve ingesteldheid naar studenten, docenten en medewerkers werd zeer gewaardeerd. Zijn warme en ongeremde lach was zalig. En hij was zo moedig, durfde zo veel. Hij deed studenten hun grenzen verleggen, zoals hij ook zelf zijn eigen grenzen constant verlegde.

In 2001, toen hij al enkele jaren aan PARTS verbonden was, verbaasde Jan iedereen met Weak Dance Strong Questions, een dansduet met Jonathan Burrows. Op de leeftijd van 56 jaar maakte hij een eerste dansvoorstelling. Voor velen is dit een referentievoorstelling geworden, waarin scherpgesteld werd op het wezen van de dans. Later zouden ook nog het contemplatieve Quatuor pour la Fin du Temps van Olivier Messiaen volgen, en meerdere samenwerkingen met opnieuw Jonathan Burrows, Boris Charmatz, Xavier Le Roy en Meg Stuart.

Vijftien jaar geleden verwierf Jan Ritsema met uitsluitend eigen middelen een groot klooster met een zestigtal kamers in het Franse dorp St-Erme, tussen Reims en Laon. Het zou zijn laatste grote levenswerk worden. Jan richtte er het Performing Arts Forum (PAF) op. Het duurde even voor hij mensen er kon toebewegen naar die godvergeten plek te komen, maar inmiddels zijn er jaarlijks 1.200 kunstenaars en denkers die er vaak voor meerdere weken komen werken. Zelforganisatie is het sleutelwoord, ver weg van alle hiërarchische denken. Vandaag is PAF de gemeenschappelijke eigendom van 50 residenten. Zij zullen er zorg voor dragen dat Jans levenswerk een mooie toekomst blijft houden.

In PARTS heeft Jan bouwstenen gelegd die tot vandaag ons huis medebepalen. Allen die ooit met Jan te maken gehad hebben in onze school, treuren en missen hem. We hebben een vriend verloren.

2005 - foto David Bergé

Liefste Jan,

Vorige week maandag zagen we elkaar voor het laatst.
Uit het niets sprak je de regel Shall I compare thee to a summer's day?
Het begin van het sonnet van Shakespeare.
Maar wat verder haperde het.
Ik kon je helpen.
Je vond de woorden terug.
Samen herinnerden we ze.

Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate:
Rough winds do shake the darling buds of May,
And summer’s lease hath all too short a date;
Sometime too hot the eye of heaven shines,
And often is his gold complexion dimm'd;
And every fair from fair sometime declines,
By chance or nature’s changing course untrimm'd;
But thy eternal summer shall not fade,
Nor lose possession of that fair thou ow’st;
Nor shall death brag thou wander’st in his shade,
When in eternal lines to time thou grow’st:
So long as men can breathe or eyes can see,
So long lives this, and this gives life to thee.

Lachend zei je: Sommige onnozelaars denken dat dit over de romantische liefde gaat.

En dan: Oprotten nu.

Waar jij nu ook bent.
Het ga je goed, lieve Jan.

Anne Teresa De Keersmaeker

1996 - photo Herman Sorgeloos